Me ya sa Isra’ila take rufa-rufa kan na ta Makamin Nukiliya?
Me ya sa Isra'ila take rufa-rufa kan na ta Makamin Nukiliya?
Abu ne da yake a bayyane cewa Isra’ila ta mallaki makaman nukiliya tun shekarun 1960.
To amma kuma duk da haka ba ta taba fitowa fili a hukumance ta tabbatar tana da su ba.
“Isra’ila ce kasa daya kawai a Gabas ta Tsakiya da ke da makaman nukiliya,” in ji Javier Buhigas, masani a kan ilimin sifa (physics) kuma mai bincike a cibiyar nazarin zaman lafiya ta Dallas – da ke nazari kan zaman lafiya da tsaro da makamai.
Ita kuwa Iran kamar yadda hukumar nukiliya ta duniya ta tabbatar ta inganta sinadarin yuraniyom har zuwa kashi 60 cikin dari.
Ita dai Isra’ila ba ta taɓa sanya hannu kan yarjejeniyar hana bazuwar makaman nukiliya ba , yayin da kasasahe irin su Iran da Amurka da Rasha su kuwa sun amince da wannan yarjejeniya. Wannan na nufin cewa Isra’ila ba kamar sauran kasashe mambobin hukumar nukiliya ta duniya ba (IAEA), ba za a riƙa kai mata ziyara a cibiyoyinta da ake ganin na nukiliya ne ba.
Bisa wadannan dalilai duk wani bayani da ake da shi a kan shirin nukiliya na Isra’ila, yawanci an same shi ne ta hanyar satar fitar da bayanai da rahotanni daga ma’aikatar tsaro ta Amurka da ma’aikatar makamashi da kuma kiyasin hukumomin duniya da ke sanya ido kan batutuwan nukiliya.
Akwai kuma bayanan da aka samu daga Mordechai Vanunu, wanda injiniya ne na nukiliya na Isra’ila, wanda ya yi aiki a daya daga cikin cibiyoyinta na nukiliya, wanda bayan an kore shi daga aiki ya yi hira da jaridar The Sunday Times a 1986.
Shi ne mutum na farko da ya fara tona asiri cewa Isra’ila tana da cikakken shirin nukiliya, kuma wannan tonon silili da ya yi ne ya sa aka daure shi a gidan yari tsawon shekaru.
”Amimut” ko barin abu a duƙunƙune
A hukumance ita Isra’ila tana da wata manufa da take kira ”Amimut”, ta barin harkokinta na nukiliya a dukunkune – wato ita ba ta fio fili ta ce tana da nukiliya ba kuma ba ta fito ta karyata cewa tana nukiliya ba.
Kuma wannan manufa ba wata sabuwa ba ce an san ta daman kamar yadda Avner Cohen farfesa nazari a kan hana bazuwar makaman nukiliya – kuma kwararre a kan shirin nukiliya na Isra’ila ya rubuta a wani rahoto ga Majalisar Magabata ta Birtaniya (British House of Lords).
Ita wannan manufa tana da wani tasiri kamar yadda Shimon Pere – tsohon Firaminista kuma tsohon Shugaban Kasar Isra’ila, ya rubuta a littafin tarihinsa:
“Mun fahimci cewa barin abu a dukunkune yana da matukar tasiri… Rashin tabbas ko tantama gargadi ne mai karfen gaske da zai tsoratar da duk wani da zai sake tunanin yi wa Yahudawa kisan-kiyashi na biyu (Holocaust).”
Cohen ya ce wannan manufa ta barin shirinta na nukiliya a dukunkune ga duniya, ita ce babbar dabarart da kuma nasara a fannin diflomasiyya.
Masanin ya ce wannan manufa tare da shiru da kasashen duniya suka yi, hakan ya ba Isra’ila damar cin moriyar yanayin biyu – na cewa tana da makaman nukiliya da kuma na cewa a’a ba ta da makaman nukiliya – wanda hakan ya kare da daga binciken hukumar hana bazuwar makaman, tun da ita ba mamba ba ce kuma dadin-dadawa ba ta fito ta ce tana da makaman ba.
Sai dai masanin ya kara da cewa: ”Abin shi ne mun san cewa Isra’ila tana da shirin nukiliya, mun san tana da bama-bamai, kuma mun san tana iya amfani da su.”
Jaridar Israel Hayom, wadda ake bayarwa kyauta kuma mai goyon bayan Netanyahu, ta rubuta wata makala mai tsawon gaske a kan karfin nukiliya na Iran.
Jaridar ta nuna cewa, ”babbar manufar Isra’ila ita ce hana bazuwar makaman nukiliya ta ko yaya.”
Kuma masu goyon bayan manufar barin shirin a dukunkune, suna ganin yin watsi da wannan manufa, ka iya janyo gasar mallakar nukiliyar a Gabas ta Tsakiya – wanda hakan zai kawo gasar makamai.
Ta yaya za mu san Isra’ila tana da shirin nukiliya?
Bayani na farko da ya taba fitowa fili a kan karfin nukiliya na Isra’ila ya samu ne daga wata takardar ma’aikatar harkokin waje ta Amurka 1962, kan maganar wata yarjejeniya tsakanin Faransa da Isra’ila da ta kai ga ginatashar samar da lantarki ta nukiliya a birnin Dimona na kudancin Isra’ila a shekarun 1950.
Bincike ta taswirar Google ya nuna wannan cibiya ta nukliya – Negev, an gina ta ne a wani yanki mai nisan kilomita goma kudu da birnin Dimoma, a tsakiyar saharar Negev.
Da farko dai an bayyana cibiyar a matsayin masaƙa da cibiyar nazari kan karafa da kuma ayyukan gona.
Bayan nan kuma a cikin shekarun 1960, tsohon firaministan Isra’ila David Ben-Gurion, a karon farko ya yi nuni kan shirin nukiliya na Isra’ila.
A wani jawabi da ya yi ga majalisar dokokin Isra’ila (Knesset), ya sanar da cewa cibiyar binciken ta nukiliya ta ayyukan zaman lafiya ce.
Bohigas ya ce rahotanni da bincike da ma’aikatar tsaro ta Amurka da makamashi, sun nuna ƙarara cewa Isra’ila tana da makaman nukiliya.
Takardun sirri waɗanda daga baya aka bayyana su ga jama’a sun nuna cewa aƙalla daga shekarar 1975, Amurka tana da tabbacin cewa Isra’ila ta mallaki makaman nukiliya.
To amma kuma a duk waɗannan bayanai babu wanda a tarihi ya tona asirin shirin nukiliya na Isra’ila kamar tonon-sililin da tsohon ma’aikacin nukiliya na Isra’ila Mordechai Vanunu ya yi.
Bayyana wa jaridar Sunday Times
A shekarun 1980, aka samu ƙarin bayani a kan shirin nukiliyar Isra’ila.
Vanunu tsohon injiniya ne a cibiyar nukiliya ta Dimona, inda ya yi aiki tsawon shekara tara.
Kafin ya bar aikin a 1985, a ɓoye ya ɗauki hotuna na cibiyar.
Waɗannan hotuna sun nuna kayayyakin haɗa makaman nukiliya da ma ɗakin bincike na haɗa makaman.
A 1986, Vanunu ya haɗu da ‘yan ƙungiyar yaƙi da makaman nukiliya a birnin Sydney, Australia, inda ya haɗu Oscar Guerrero, tsohon ɗanjarida na Colombia, wanda ya shawo kansa ya wallafa waɗannan hotuna da ya ɗauka cikin sirri.
Daga nan ne, Vanunu ya tuntuɓi Peter Hunnam, na jaridar Birtaniya ta Sunday Times.
Honam ya gaya wa BBC cewa Vanunu ya yi fatan cewa sakamakon fitar da wannan sirri da ya yi kan nukiliyar Isra’ila, ƙasar bisa matsin lambar ƙasashen duniya za ta dakatar da shirinta na nukiliya.
To amma hakan bai faru ba.
Kamar yadda shirin BBC (Witness to History) ya bayyana, bayan wannan tonon-silili, an sace Vanunu, aka yi masa allurar ɗaukewar hankali aka mayar da shi Isra’ila.
Daga nan aka gurfanar da shi a gaban shari’a inda aka yanke masa hukuncin ɗaurin shekara18 a gidan sarka bisa laifin cin amanar ƙasa da leƙen asiri don bayyana sirrin nukiliyar Isra’ila.
Bayan an sake shi a 2004, ya bayyana cewa yana alfahari da farin cikin abin da ya yi. An kuma sake kama shi aka gurfanar da shi a gaban kotu a kan saɓa dokokin da aka gindaya masa.
Tun daga wannan lokacin an hana shi mu’amulla da ‘yan ƙasashen waje ko kuma ya fita daga Isra’ila.
Bayan tonon-sililin da Mordechai Vanunu, ya yi, daga nan ta tabbata cewa Isra’ila tana da makaman nukiliya.
Yaya girman rumbun makaman nukiliyar Isra’ila yake, kuma ta yaya aka ƙiyasta hakan?
Kamar yadda bayanan da aka wallafa a jarida, waɗanda Mordechai Vanunu, ya fitar, ƙwararrun sun yi ƙiyasin cewa Isra’ilatana da makaman nukiliya tsakanin 100 zuwa 200.
A yau kuma wasu cibiyoyin nazari irin su cibiyar binciken zaman lafiya ta Stockholm, suna ƙiyasin cewa Isra’ila tana da makaman nukiliya wajen 90.
A yanayin da ita Isra’ila a hukumance ba ta bayar da wasu bayanai ba a kan shirin nata na makaman nukiliya, to ta yayya za a iya lissafa yawan makana da take da?
”A duk shekara hukumomin duniya na sa ido a kan shirye-shiryen nukiliya na ƙasashe daga na kuma su fitar da bayanai,” in ji Buhigas.
“To amma ga ƙasashen da babu bayanai a kansu – kamar Isra’ila da Koriya ta Arewa, ana amfani da ƙiyasin yawan sinadarin yureniyom ko fulutoniyon da suka fitar a shekarar da ta gabata, daga nan ne za a iya ƙiyasin abin da ƙasar ke da shi,” in ji masanin.
Yankin da ba makaman nukiliya?
A 2012, Babban Taron Majalisar Ɗinkin Duniya ya zartar da wani ƙuduri wanda ya yi kira ga Isra’ila kan ta buɗe ƙofa ga hukumomin duniya su shiga su daba ayyukanta na nukliya.
To amma kuma Isra’ilar da Amurka da ma Kanada suka ƙi amincewa da wannan ƙuduri, wanda kuma ya yi kira ga Isra’ila ta shiga yarjejeniyar hana bazuwar makaman nukiliya.
Sau da dama kuma har yanzu Babban Taron Majalisar Ɗinkin Duniya, na gabatar da ƙudurin, zaman yankin Gabas ta Tsakiya wanda babu makaman nukiliya a cikinsa.
Shi kuwa Javier Buhigas ya nuna cewa: “Abin damuwa ne a ce wata ƙasa ta mallaki makaman nukiliya, saboda mallakar waɗannan makamai babban haɗari ne.”
”Kasancewar Isra’ila wadda a kullum take saɓa ƙudurin Kwamitin Tsaro na Majalisar Ɗinkin Duniya, tare da kawara da kai daga dokokin duniya da dokokin jin-ƙai na duniya, tana da makaman nukiliya, kuma ba wata ƙasa da za ta hana ta, wannan ne ma ya ƙara sa zaman lamarin babban abin damuwa.”
